HISTORIA TERENU

HISTORIA UŻYTKOWANIA TERENU

W przeszłości szata roślinna na obszarze proponowanego rezerwatu biosfery podlegała intensywnym oddziaływaniom gospodarczej działalności człowieka. Duży wpływ na jej dzisiejszy charakter miały też wydarzenia polityczne, takie jak liczne wojny oraz zmiany przynależności państwowej tego terenu. W minionym tysiącleciu, do początku XIV wieku, obszar proponowanego rezerwatu biosfery wchodził w skład Pomorza Gdańskiego i podlegał władzy książęcej. W latach 1308–1466 wchodził w skład Państwa Krzyżackiego. W wyniku toczonej w latach 1454–1466 wojny trzynastoletniej obszar ten powrócił do Polski. Od 1772 r. przez 148 lat wchodził w skład Prus i Niemiec. W 1920 roku został włączony do odrodzonej Rzeczypospolitej Polskiej. W okresie dwudziestolecia międzywojennego znajdował się na jej kresach północno-zachodnich, sąsiadując bezpośrednio z Niemcami. W latach 1939-1945 wchodził w skład III Rzeszy Niemieckiej. W 1945 roku ponownie powrócił do Polski.

Początki działalności gospodarczej człowieka na tym terenie sięgają końca plejstocenu i wczesnej fazy holocenu, tj. schyłku starszej epoki kamiennej (paleolitu) oraz środkowej epoki kamienia (mezolitu).

W młodszej epoce kamienia, czyli neolicie, występują liczniejsze ślady osadnictwa. Były to już grupy ludności trudniące się prymitywną, kopieniczą uprawą roli oraz hodowlą zwierząt. Pod koniec neolitu nastąpiła intensyfikacja osadnictwa w Borach Tucholskich.

W epoce brązu, na samym jej początku, nasilenie osadnictwa słabnie, lecz III okres brązu (1300 lat p.n.e.) obszar Borów Tucholskich zasiedla ludność kultury łużyckiej trudniąca się uprawą roli i hodowlą zwierząt.

W epoce żelaza zaznacza się wyraźny wzrost osadnictwa w regionie. W okresie wczesnego średniowiecza osadnictwo skupia się na terenach o glebach urodzajnych, w dolinach rzek i w pobliżu jezior, ale już od X-XII wieku zaczyna wdzierać się w głąb lasów. W drugiej połowie XII wieku rozwinęła się w Borach Tucholskich nowa forma wielkowłasnościowej gospodarki feudalnej, łącząca się na ogół z poszerzaniem obszaru upraw rolnych kosztem lasów. W tym okresie istotnym czynnikiem degeneracji szaty leśnej, oprócz wyrębów całkowitych, były plądrownicze wyręby pojedynczych drzew, głównie w lasach grądowych, buczynach i dąbrowach. Zaczynają się również pojawiać inne formy użytkowania lasów, takie jak wypas bydła i trzody chlewnej, zbiór żołędzi, i innej paszy, grabienie ściółki, darcie łyka itp. Tym samym rozpoczyna się stały proces synantropizacji szaty leśnej, polegający głównie na protegowaniu drzew lekkonasiennych i światłolubnych, które bez trudu mogły zasiedlać pogorzeliska, porzucone odłogi czy obszary plądrowanych drzewostanów. Takie gatunki drzew jak sosna, brzoza i osika zaczynają masowo pojawiać się na siedliskach dawnych grądów, dąbrów i buczyn, przyczyniając się w znacznym stopniu do degeneracji i zanikania tych zespołów leśnych.

W pierwszej połowie XVI wieku ponownie nasila się presja człowieka na puszcze tucholskie. Było to związane z rozwojem gospodarczym Polski i koniunkturą na eksport płodów rolnych i leśnych. W tym czasie rozwinęła się również produkcja przemysłowa związana z lasami – powstały węglownie, smolarnie, potażownie, huty, dymarki, cegielnie. Wszystkie te zakłady pochłaniały ogromne ilości drewna. Powstały więc rozległe wykarczowane polany, które stały się pustkami rolniczymi lub zarosły po pewnym czasie lasem, lecz już najczęściej o innym składzie gatunkowym. Istotny wpływ na degenerację zbiorowisk leśnych w XVI i XVII wieku miały: wypas krów, owiec i trzody chlewnej, zbierania żołędzi i bukwi na karmę, wygrabianie ściółki, a także bartnictwo. Częste wypalanie polan wokół barci, czynione dla uzyskania miododajnych wrzosowisk, nierzadko powodowały pożary, które niszczyły wielkie połacie Borów Tucholskich. Na pożarzyskach odnawiał się stopniowo las, ale o składzie gatunkowym znacznie odbiegającym od pierwotnego. Las odtwarzał się też spontanicznie na wrzosowiskach, które po ustąpieniu wypasu porastały jałowcem i sosną.

Najbardziej szkodliwa dla ekosystemów leśnych okazała się gospodarka leśna prowadzona od końca XVIII wieku, tj. od momentu kiedy Bory Tucholskie przeszły pod panowanie pruskie. Dokonywano wówczas wzmożonej eksploatacji drewna. Znaczne szkody w lasach wywołały też wojny napoleońskie. W pierwszej połowie XIX wieku lasy wycięto na ogromnych powierzchniach a powstałe zręby zalesiano powtórnie sosną, często obcego pochodzenia. W ten sposób przestała istnieć pierwotna Puszcza Tucholska, często o różnogatunkowych i różnowiekowych drzewostanach, a w ich miejsce powstały na dużych obszarach jednogatunkowe i jednowiekowe bory sosnowe. W końcu rząd pruski zda sobie sprawę z dokonanych zniszczeń i dla ich zmniejszenia do zalesiania powstałych pustaci oraz odłogów na zdegradowanych gruntach ornych i ubogich pastwiskach. W końcu XIX wieku ramach politycznej akcji tzw. „Kulturkampf” wykupywano też polskie majątki ziemskie, na których tworzono nowe nadleśnictwa i realizowano zalesienia na wielką skalę, wprowadzając sosnę, często obcego pochodzenia.

Rząd pruski przyczynił się też do rozbudowy infrastruktury społecznej i technicznej w tym regionie. W drugiej połowie XIX wieku pobudowano nowe drogi i linie kolejowe przecinające kompleksy leśne, kanały dla nawadniania łąk śródleśnych (m. in. Kanał Wdy i Kanał Brdy), a także szkoły, dworce kolejowe, budynki nadleśnictw i kościoły.

Dalsza rozbudowa infrastruktury technicznej nastąpiła po włączeniu tych terenów do Polski w 1920 roku. Rząd polski przystąpił m.in. do budowy elektrowni wodnych na Wdzie oraz połączenia centralnej Polski z nowym portem w Gdyni drogami, liniami energetycznymi i telekomunikacyjnymi przecinającymi Bory Tucholskie. Natomiast Niemcy w okresie międzywojennym zmodernizowały szosę Berlin – Królewiec, przecinającą równoleżnikowo ten rozległy kompleks leśny.

Po drugiej wojnie światowej wzrosła lesistość regionu. W ramach tzw. reformy rolnej polski rząd komunistyczny przeprowadził parcelację dużych majątków ziemskich, z których znaczna część została włączona do lasów państwowych i zalesiona. Na całym obszarze Borów tucholskich prowadzono intensywną i nieracjonalną ekologicznie gospodarkę leśną. Nastąpił też dalszy wzrost urbanizacji i uprzemysłowienia w sąsiedztwie regionu. Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych na rzece Brdzie, w rejonie Koronowa, utworzono duży zbiornik zaporowy z trzema elektrowniami wodnymi. Wybudowano też fabrykę celulozy i papieru w Świeciu. W wielu miejscach Borów Tucholskich utworzono ośrodki wypoczynkowe państwowych urzędów i zakładów przemysłowych.

Od lat osiemdziesiątych nastąpił zwrot w wykorzystywaniu zasobów regionu na zgodny z zasadami ekorozwoju. Mimo postępującej urbanizacji i uprzemysłowienia, głównie dzięki buforowej roli dużego kompleksu leśnego, na obszarze rekomendowanego rezerwatu biosfery zachowało się wiele unikalnych i naturalnych jezior, łąk i torfowisk. Wprowadzone po 1980 roku w leśnictwie nowe proekologiczne technologie spowodowały, że bardziej naturalnego charakteru nabrały również zbiorowiska leśne.

Obecnie lesistość całego regionu Borów Tucholskich wynosi około 50%. Lasy utrzymały się na siedliskach o glebie piaszczystej, ubogiej, nie nadającej się do uprawy rolnej. Są to drzewostany sosnowe pochodzące z nasadzeń, znajdujące się głównie w średnich klasach wieku 40-80 lat. Drzewostany powyżej 100-letnie należą do rzadkości. Również nieliczne są powierzchnie liściastych starodrzewi, objęte ochroną jako rezerwaty. Są one świadkami naturalnego składu gatunkowego dawnych puszcz tucholskich.